Alçakgönüllü Bir Nakavt (Kurmaca Alıştırmaları Üzerine Bir Eleştiri)

Bu yazı daha önce blog.babil.com'da yayınlandı

  Gökdemir İhsan’ın söyleyişiyle roman ve öykü boksa benzer: Roman sayıya oynar, öykü nakavt etmek zorundadır. İhsan, kendi labirentini kurup çıkmaya çalışanların akımı Oulipo’ya bağlı olarak yazdığı Kurmaca Alıştırmaları’nda ikinci kez okuruyla buluşalı dört yıl oldu. Kurmaca Alıştırmaları, Oulipo’nun en “şakacı yüzlerinden” Raymond Quenau’nun Biçem Alıştırmaları kitabında “biçemsel bir değişiklik” yaparak, ekseni üslûptan kurmacaya çevirmektedir.

  Bir öykü düşünün ki aynı şeyi anlatsın, bunu da 99 farklı biçimde yapabilsin. Raymond Quenau bunu 1947 yılında yapmış ve değinmek istediklerini sözcüklerdeki oynamalarla yepyeni bir biçimde okurlarına aktarmıştı. Şimdi aynı düşüncenin devamını getirmekte ise sıra; 63 yıl sonra aynı noktanın yaklaşık 3500 kilometre uzağında bir yazar, Quenau’yu selâmlayarak bu 99 kez evrilip çevrilen hikâyeyi 33 kere kurgulamaktadır. 

  Kurgularda İhsan’ın seçtiği karakterler ile üslûpların birbirine zıtlığı ve okurun dikkatini bu  yöne özellikle çektiği göze çarpmaktadır. “Dengeleyicilik” olarak adlandırılan bu etmeni Gökdemir İhsan kitabında özenle kullanmıştır. Ayrıca, olayların gidişatı okuru bir anda ters yüz edip şaşırtacaktır ki, bu da diyaloglardaki başarılı işleyişten kaynaklanmaktadır.

  Gökdemir İhsan’ın Okuru Gökdemir İhsan’dan Zekî mi?

  Gökdemir İhsan’a göre, evet. Kitaba yapılan olumsuz eleştirilerin birçoğu, Gökdemir İhsan’ın –Azmodern Kahraman’ca- alçakgönüllü entellektüelitesine(!) yönelik olduğu dikkat çekicidir. Olumsuz eleştirilerin sahiplerine göre İhsan, okuru gönderme yaptığı kitaplarla “ezmekte” ve aslında okuru “bir üst düzeye” davet etmektedir. Bu eleştirilerin anlaşılabilirliğini bir noktaya kadar vardırabiliyorum; yine de, Gökdemir İhsan’ın bir önceki cümlede yer alan “entelektüel” kelimesine kat’iyetle karşı çıkabileceğini varsayarak yazıyorum. Bu nedenle, kitabı “burnubüyük” bulanlara birkaç olasılık sunmak durumunda kalacağım: Önyargı, peşin hüküm ve önsezi. Gökdemir İhsan bizi düşünmeye davet eder; nitekim entelektüel tanımının içinde bulunan[1] “özel eğitim” kavramıyla değil, bozulmamış olanı arkasında taşıyarak yoluna çıkanları bünyesine katmakla o yolda ilerleneceğini birçok fırsatta bizzat belirtmiştir. “Daima okurun sizden zekî olduğunu düşünmelisiniz” sözünü de, yalnızca diyalogları doğallaştırmak ve öyküyü akıcı hâle getirmek için söylememiştir: Bu, aynı zamanda öğrencileri için kaybetmemeleri gereken bir ilkedir.

  Kendisiyle Hasbıhalda Bir Yazar…

   Kitabın önsözünde (aynı zamanda Raymond Quenau’nun Biçem Alıştırmaları’nı da Türkçe’ye çeviren) Armağan Ekici’nin de yazdığı gibi, “kendi kendine ve kimi zaman tüm dünyaya nanik yapan” bir kitapla karşı karşıya kalacak Kurmaca Alıştırmaları okuruna tavsiyem; “anlatı nedir” başlığı altında birer kuple masal, mit, senaryo ve Hollywood’dan oluşan çalışma yapmasıdır. Konu hakkında merak edilenler için Vladimir Propp’un Masalın Biçimbilimi ve Christopher Vogler’in Yazarın Yolculuğu kitapları incelenebilir. Yazmakla ilgilenen okurlar, Gökdemir İhsan’ın yolundan gitmek isterlerse karakterleri oluşturup derinleştirmeyi çalışmak için; karakter havuzu oluşturabilir, Elias Canetti tarzında (bkz. Kulakmisafiri Elli Karakter) hayat hikâyesi şeklinde taslak hazırlayabilirler. Film izleyerek karakter ve diyalog çalışmak da Kurmaca Alıştırmaları’nı okumayı tam bir maceraya dönüştürecektir.

---

[1] Türkçe Sözlük, Dil Derneği, Ekim 2012, Entelektüel: Bilim, teknik ve kültürün çeşitli dallarında özel öğrenim görmüş (kimse), aydın, münevver.

Sınırlar Yaratmanın Yaratıcılığı (Biçem Alıştırmaları Üzerine Bir Eleştiri)

Bu yazı daha önce blog.babil.com'da yayınlandı

Diğer türleri “muhafazakâr” olarak sınırının dışına itme tehlikesine sahip bir kavramdır “deneysel edebiyat.” Bir kavrama isim koyarken onu sınırlandırmak zorunda olmanın yaşamın ne büyük bir parçası olduğu düşünülürse; bu eleştirinin ana konularından olan “sınırlandırmanın,” sık sık “belirleme” hatta “isim koyma” anlamlarına gelebileceği fark edilebilecektir.

Deneysel edebiyatın “oyuncu” türlerinden önemli bir tanesi olan Oulipo Akımı’nın tanımı -kurucu babaları François Le Lionnais ve Raymond Queneau’dan bazen birine, bazen de yekdiğerine nispet edilen- şu kısa cümledir: Firar etmeyi tasarladıkları labirenti inşa eden sıçanlar![1]

Kendi labirentini kurup çıkmaya çalışan bu “oyuncuların” başı Raymond Queneau, kitabı Biçem Alıştırmaları’nda bir öyküyü olabildiğince çok farklı şekilde yazarak, okuyucunun dikkatini üslûp üzerinde toplamayı hedeflemektedir.

Queneau’nun biçemle oynamasında kuşkusuz bu konudaki ustalığı önemli yer tutmaktadır, diğer yapıtlarına bakıldığında öykülerine yer olarak banliyöleri ya da metroları seçtiğini görecek okur için şu bilgi sürpriz olmayacaktır: Biçem Alıştırmaları’nın ana öyküsünün -yani kendisinden doksan dokuz farklı biçimde öykü çıkarılmış olan ana öykünün- yeri olarak bir otobüs seçilmiştir. Ana öyküde olup biten şundan ibarettir: Otobüsün yolcularından biri, içeride ilgisini çekecek farklı görüntülü bir başka yolcuyu aramaktadır. En sonunda kendince tuhaf şapkalı bir tane bulur ve bu adamı incelemeye başlar. Şapkalı adam, bir diğeriyle ayağına bastığı için tartışır. Daha sonra da korkarak uzaklaşıp bir yere oturur. Meraklı/meraksız ve doksan dokuz farklı özellikte olabilecek gözlemci, bir süre sonra bu adamı otobüsün camından yine görür.

Bu “sonu yok mu yani?” dedirten öykü ya da öykü parçası, Quenau gülmecesinin zekice bir parçası özelliğini taşımakta olabilir. Nitekim, kitabın çevirmeni Armağan Ekici de, Queneau’nun köklü kötümserliğini; üslûbuna yansıttığı gülmecedeki ustalığı ile sakladığını belirtmiştir. Bu bilgiyi dikkate alarak, yazarın sık işlediği sıradan insan yaşamında, ne gibi belirli sonsuzluklar ve belirsiz sonlar olabileceğine dair bir gülmeceyi de şöyle kurmuş olması olasıdır: Askıda bırakılmış bir öykünün defalarca ama başka türlü anlatımları yoluyla ve yaşayan çok iyi editörlerin varlığına sırtını yaslayarak.

Armağan Ekici kitabın “çevirmeni” olarak bana çevirmen kelimesini tırnak içine aldıracak denli iyi bir iş çıkarmıştır. Queneau’nun sinematografik düşünce gücünü çok iyi çözümlediği ve zeki yerelleştirmeleri ile Quenau ile birlikte “oynamakta” olduğu bu kitapta, dile ve biçeme hakimiyetiyle Ekici, okuyucuya göz kırpmaktadır.

Bu eleştiriye sığmayan ve aslında sığması gerektiği düşünülmeyen soru şudur: Armağan Ekici’nin dediği gibi; sınırlandırma, yaratıcılığı artırır ve hatta yazarı yaratıcı olmaya zorlar mı? Yoksa aksine onu kısıtlar mı? Bu eleştiride sözü geçen yazar, kitap ve bağlı bulunduğu akım bu konuda eleştiriler almış ve almaktadır. Edebiyat kuramlarına düşkün olsun veya olmasın, bu sorunun cevabını vermek isteyen her okurun Biçem Alıştırmaları’nı okuması gerekmektedir. Azmodern Kahraman olarak yaratıcılık ve Oulipo konusundaki düşüncem Armağan Ekici’den yanadır. Sözün kısası; bir öyküyü doksan dokuz farklı biçimde yazabilmek yaratıcılığı kısıtlamaksa, o yaratıcılığın kısıtlanmamışını bir an önce okumak isterim!

---

[1]Oulipo: Yaratıcılığın Sınırlandırmayla İmtihanı, Boğaziçi Üniversitesi öğrencilerince çıkarılan deneysel edebiyat dergisi Kırtıpil, Sayı 1

İnsanlık Kendini Kendisine Nasıl Anlatıyor? (Yazarın Yolculuğu Üzerine Bir Eleştiri)

Bu yazı daha önce blog.babil.com'da yayınlandı

 Birçok öykü ve senaryo atölyesinin başucu kitabı olarak tavsiye ettiği bu kitap, Hollywood’un en çok para kazanan film şirketleri için öykü danışmanlığı yapan Christopher Vogler tarafından yazılmıştır. Yazarın anlattıklarından hareketle şunu söyleyebiliriz: Yazarın Yolculuğu kitabının temelleri, Vogler’ın bu şirketler için çalıştığı dönemden önce; Disney için öykü danışmanlığı ve öykü yazımı öğretmeni olarak öğrencilerine ve Disney için bu işi yapan tanıdıklarına, öykülerdeki temel kavramları açıkladığı uygulamaya yönelik ve oldukça kısa bir kitapçık oluşturmasıyla atılmış olsa gerektir. Nitekim bu kısa kılavuzu okuyanlar öykü yazar veya senaryoya katkıda bulunurlarken, Vogler’a teşekkürlerini iletip kılavuzun çok faydalı olduğunu belirtmişlerdir.

   Bu kitabın, kendinden öncekilerin başarılı bir harmanı olsa gerek. Bunun en güçlü sebebi, Vogler’in düşünce yapısının temellerini oluşturan kişinin Kahramanın Sonsuz Yolculuğu[1]kitabının yazarı mitolog Joseph Campbell oluşudur. Hatta yukarıda sözü geçen “kılavuzun” başlığı bile “Kahramanın Sonsuz Yolculuğu için Pratik bir Kılavuz”dur. Vogler’in hocası Campbell bu eserinde öykünün şifresini kırmıştır. Bunu da insanlık tarihi kadar eski ve kendini sürekli olarak insan hayatında, öykülerde ve filmlerde tekrarlayan mitlerde bulduğu evrensellik ilkesini çok iyi işleyerek başarmıştır. Ancak yine de, Campbell’in analitik teoriye fazla bağlı olması kitabın üslûbunda meraklı bir okuyucunun sıkılmadan okumasını zorlaştıracak bir akademikliğe yol açmış; aynı anda birden fazla konudan bahsetmesi kitabın okunmasını zorlaştırmıştır. Yine de kendini geliştirmek isteyen bir öykücünün Yazarın Yolculuğu’nu okumadan önce veya bu kitapla birlikte Kahramanın Sonsuz Yolculuğu’nu okumalarının kesinlikle bir zaman kaybı olmayacağı; aksine yazın çerçeveleri açısından çok yararlı olacağı tavsiyesini yapmak isterim. Yazarın Yolculuğu’nun okuma kolaylığı ve uygulamaya yönelikliği ile Campbell’ın öğretisini daha geniş kitlelere yaydığı söylenebilir. Elbette yalnızca Campbell’ın anlattıklarıyla kalmamış, kendi fikirlerini de ekleyip işlemiştir. Bunları eleştirinin devamında bulmanızı umut ediyorum.

Okuyucu Yazarın Yolculuğu’nda Ne Bulacak?

  Vogler, kitabında şu üç dinamikten bahsetmektedir: Mitoloji, öykü ve psikoloji. Yazmak isteyenlerin bu üç dinamiği çözebilirse, başarılı bir öykü ortaya koyacağı iddia etmektedir. Campbell’ın ortaya koyduğu bütün hikâyelerin tek bir mitten geldiği teorisinin[2] aksine Vogler’ın; bir öykünün mitlerden çok daha fazlası olduğu iddiası dikkat çekicidir. Yazar veya yazar adaylarına kılavuzluk etmesi için kitabın sayfalarına serpiştirilmiş olan çeşitli şekil ve kalıplar; Vogler’e göre kişisel yaşam serüveninde de öykücülere kılavuzluk edecek niteliktedir. Nitekim, “eğer yazar izlediği bir öyküden fiziksel tepkiler almıyorsa; onun izleyicilerin çocğunun” gibi deneyime dayalı düşüncelere de yer vermiştir.

  Yazarın Yolculuğu’na genel anlamda bakmak gerekirse; önce “Kahramanın Yolculuğu” kavramı üzerinde durmak gerekir. Buradaki Kahramanın Yolculuğu, mitolojiye ve çağdaş öykü anlayışına gönderme yapmaktadır. Bütün öyküler, mitler, peri masalları, düşler ve filmlerde ortak yapısal unsurlar bulunmaktadır ve Yazarın Yolculuğu’nda Vogler, okuyucuya bu unsurların kullanılışlarını anlatmayı hedeflemiştir. “Hikâyeler bize kendimizle ilgili ne söyler? Onlara neden gerek duyarız? Onları kullanarak dünyayı nasıl değiştirebiliriz?” Bu sorular, Yazarın Yolculuğu kitabının temel soruları olarak okuyucunun karşısına çıkmaktadır.

   İnsanların dînî bir deneyimi edinir ya da bir ritüeli gerçekleştirir gibi, tekrar tekrar aynı filmleri izlemelerinin sırrını çözmeye çalışırken, kitapta adı geçen hem klasik hem de çağdaş filmleri izlemek faydalı olacaktır. Bu filmlerde, Vogler’in bahsettiği Sıradan Dünya, Maceraya Çağrı, Çağrının Reddi vb. önemli bölümleri bulmak ve yine sık görülen arketipleri[3] o filmde bulmak öykücüye pratik yapma olanağı verebilir. Kitapta geçen arketip kavramını anlamak için, psikoloji bilimcisi Carl Gustav Jung’un “kolektif  bilinçaltı” kavramını açıklamak yararlı olacaktır: Jung, insanların bilinçaltına benzeyen kolektif bir bilinçaltının varlığını ileri sürmüştür. Kolektif  bilinçaltından peri masallarının ve mitlerin doğduğunu, bunun da bütün insanlığın düşlerini bir noktada birbirine benzettiğini söylemiştir. Bu da, adını önemsemeksizin; arketiplerin ne olduğundan çok, “işlevlerini” bir öykücü açısından önemli duruma getirmektedir. “Bir arketipin işlevini anlayabilirseniz,” demektedir Vogler; “bu, karakterin öyküde tam anlamıyla kendini gösterip gösteremediğine karar vermenize yardımcı olur.” [4] Arketiplerin tek tek açıklandığı detaylı bölümler ile birlikte genel bir özetin yapıldığı toplama bölümler de kitapta sıralanmıştır.  En yaygın ve kullanışlı arketiplerin (örneğin kahraman, rehber, eşik gardiyanı, haberci, biçim değiştirici) neler olduğu ve bu arketipleri işlevlerine göre nasıl kullanmak gerektiği açıklanmıştır.

Yazarın Yolculuğu Bir Formdur, Formül Değildir Diyenlere Cevap

  

  Yazarın Yolculuğu kitabı –başta bahsedildiği gibi uygulamaya yönelik kısa bir kılavuz iken bile sanatçılar ve eleştirmenlerce olumsuz eleştiri yağmuruna tutulmuşsa, tam bir kitap şeklini aldığında neler söylenildiğini siz düşünün! Olumsuz eleştirileri yapanlar, kitapta önerilenlerin değiştirilemez bir formül olduğunu ve bunun yaratıcılığı öldüreceğini düşünmektedir. Sanatın tümüyle sezgisel bir süreç olduğunu ve kurallarla yönetilemeyeceğini öne süren bu eleştirilere kitabında belirttiği üzere Vogler de katılmaktadır: Her sanatçının içinde bütün kuralların özünde bir ilkesizlik ve kişisel yaratıcılık yatmakta olduğunu belirtmektedir. Ama, bu bile bir ilkedir ve Yazarın Yolculuğu’ndaki formülleri uygulamaktan şiddetle kaçınıp ona karşı çıkanlar bile kuralların bazılarını uygulamaktan kaçamamaktadır.

   Açıkça, bir eleştirici olarak ben de Vogler’e katılıyorum. Kendisinin “Kahramanın Yolculuğu” olarak adlandırdığı bu kurallar bütünü, bir formül değil: olsa olsa bir çerçevedir. Harfi harfine onu uygulamak ortaya birbirinin aynı eserler çıkaracaktır; ama ustaca değiştirilirse ve o kalıplarla “ne yapıldığı bilinerek” oynanırsa yazarın yaratıcılığı kendini gösterecektir. Değişkenleri hissettirmek için bazı şeyleri sabit tutmak zorundasınız. Bunu kabul etmeyenler olacaktır, onlara verilebilecek cevap da “en azından şimdiye kadar ne yapıldığını bil, istemezsen yapma” olabilir. Bu bile, yazarın kalemini güçlendirecektir; düşüncesindeyim.

     Benim Vogler’ı “olumsuz eleştireceğim” nokta başka olacak: Vogler, daha önce Joseph Campbell’ın Yola Çıkış, Erginlenme ve Dönüş olarak aldığı üç ana başlığı Maceraya Giriş, Mağaranın En Karanlık Yerine İniş (Bu Bölüm Campbell tarafından Balinanın Karnı olarak adlandırılmıştı) ve Geri Dönüş olarak incelemiştir. Yer yer gelenekselci bir anlayışa yakın dursa ve Campbell’ın öğrenciliği gereği mitler ile masallara göndermeler yapsa da;   bu üç ana başlığını incelerken geliştirdiği yöntemlerin temellerini sağlam açıklamalar üzerine oturtamamıştır. Bu noktada, Yazarın Yolculuğu kitabından önce Kahramanın Sonsuz Yolculuğu kitabını okumuş olduğumu belirtmek isterim.

Campbell ile Vogler arasındaki görüş farkını ve Vogler’i eleştirdiğim noktayı açıklamak için şöyle bir örnek vermeliyim: Vogler, Freudyen teoriye bağlı olduğu için insanlar arasında bir “vicdan” kavramından bahsetmektedir. Ama temellendiremediği nokta, bu kavramın aslında nereden geldiğidir. O kısma değinmeyi pek düşünmez, çünkü değindiği anda, gelenekselci tavrı incelemeye yönelmesi gerekecektir. Uzun lafın kısası, (Campbell’ın anlattığı mitlerce de desteklenen) geleneksel anlayışta vicdan değil, bir dalga – deniz kavramı ortaya çıkar: Bu anlayışa göre, vicdanı sızlayan insanın vicdanını sızlatandan bir farkı yoktur. Bu da tüm varlığın geldiği bir noktayı, evrenin kendisini işaret eder. Dalganın denizden farkı yoktur anlayışı bu şekilde açıklanabilir. Dalga denizden bağımsız olamaz. Benlik, mutlak olandan bağımsız olamaz. 

Bu örnekten hareketle diyebilirim ki, Vogler’in eseri, Gölge başlıklı bölümün bitişine kadar Campbell’la yer yer paralellikler göstermektedir. Bunu, Campbell’ın mitlerle ve tarihi aşan bir tarihsellikle değindiği isimleri zaman zaman Hollywoodvari tanımlarla değiştirerek veya aynen alarak yapmaktadır. Kitabın ikinci yarısında yer alan Yolculuğun Aşamaları ile İksirle Dönüş bölümleri arası, Campbell’ın Kahramanın Sonsuz Yolculuğu ile karşılaştırılırsa doğru algılamaya yardımcı olacaktır. Gelgelelim, Vogler’in her öyküde bulunabileceğini belirttiği Müttefik, Üçkâğıtçı gibi karakterler; geleneksel anlatıda kendine sıklıkla yer bulamamaktadır.

Sonuç olarak, hem öykü ve senaryo yazacaklara, hem de belli filmlerin neden gişede çok başarılı olduğunu merak edenlere yararlı bir kaynak niteliğinde Vogler’in Yazarın Yolculuğu. Öte yandan, geleneksel anlatıdaki “asıl mesele” yani “varoluş” kavramını bir çeşit “içsel sorun” olarak sunduğundan; önemli olanı merkeze almamasını yanlış bulmaktayım.

---

[1] Joseph Campbell, The Hero with a Thousand Faces, Kabalcı Yayınları, 2. Baskı, 2010

[2] Bkz. Campbell, Kahramanın Sonsuz Yolculuğu, “Monomit” başlığı, s.11-52

[3] “Arketip” kavramı Vogler’in de bahsettiği, peri masalları ve mitlerde sürekli tekrarlayan karakter tipleri ve ilişkileri anlatır. İlk defa psikoloji bilimcisi Jung tarafından kullanılmıştır.

[4] Adı geçen kitap, s.65